Οδυσσέας Ελύτης και Ιωάννης Δαμασκηνóς: ένα σχόλιο στο ποίημα "Ανοίγω το στόμα μου"

Στο ποίημά του Ανοίγω το στόμα μου κι αναγαλλιάζει το πέλαγος (ΤΟ ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ, ιβ΄) ο Οδυσσέας Ελύτης ακολούθησε κατά πόδας (μετρικούς!), μέχρι και την τελευταία συλλαβή θα λέγαμε, τον Κανόνα του Ακαθίστου Ύμνου και πιο συγκεκριμένα την Ωδή Α΄ του ύμνου αυτού, που αρχίζει με τη φράση «Ανοίξω το στόμα μου και πληρωθήσεται Πνεύματος».

Να σημειωθεί ότι το ποίημα του Ελύτη αποτελείται από πέντε στροφές και δεν είναι βέβαια τυχαίο, ότι και σ’ αυτό ο ποιητής ακολούθησε την Ωδή Α΄ του Κανόνα του Ακαθίστου Ύμνου, που επίσης (όπως και οι υπόλοιπες, Γ΄ως Η΄ του Κανόνα) αποτελείται από πέντε στροφές, δηλαδή από τον οδηγό ύμνο (τον Ειρμό) και από τέσσερα Τροπάρια, που ακολουθουν με ακρίβεια τη μετρική και τη ρυθμική αγωγή του Ειρμού.

Οι Ειρμοί του Κανόνα αυτού είναι ποιήματα του Ιωάννη του Δαμασκηνού (8ος αι.) ενώ τα τροπάρια είναι έργο του Ιωσήφ του υμνογράφου (9ος αι.).

Για τη σύγκριση, παραθέτω παρακάτω εναλλάξ τους στίχους του «Ανοίγω το στόμα μου» του Ελύτη (πράσινοι χαρακτήρες) και τους στίχους του ποιήματος του Ιωάννη του Δαμασκηνού και του Ιωσήφ του υμνογράφου (κόκκινοι χρακτήρες). Η μετρική και ρυθμική ταύτιση είναι προφανής.

Στο κείμενο του Ελύτη ακολουθώ την τομή στο στίχο που έδωσε ο ίδιος ο ποιητής με αστερίσκο
στο δημοσιευμένο ποίημα ( ΤΟ ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ, εκδ. Ίκαρος).
Στο κείμενο του Ιωάννη (και του Ιωσήφ) τοποθέτησα έναν αστερίσκο στην αντίστοιχη ακριβώς συλλαβική θέση, για να είναι εύκολη η αντιπαραβολή.
Και ιδού!

Ανοίγω το στόμα μου * κι αναγαλλιάζει το πέλαγος
Ανοίξω το στόμα μου * και πληρωθήσεται Πνεύματος
Και παίρνει τα λόγια μου * στις σκοτεινές του σπηλιές
και λόγον ερεύξομαι * τη βασιλίδι Μητρί
Και στις φώκιες τις μικρές * τα ψιθυρίζει
και οφθήσομαι φαιδρώς * πανηγυρίζων
Τις νύχτες που κλαιν * των ανθρώπων τα βάσανα.
και άσω γηθό- * μενος ταύτης τα θάυματα.

Χαράζω τις φλέβες μου * και κοκκινίζουν τα όνειρα
Χριστού βίβλον έμψυχον * εσφραγισμένην σε πνεύματι
Και τσέρκουλα γίνονται * στις γειτονιές των παιδιών
ο μέγας Αρχάγγελος * Αγνή θεώμενος
Και σεντόνια στις κoπέ * λες που αγρυπνούνε
επεφώνει σοι χαίρε * χαράς δοχείον
Κρυφά για ν' ακούν * των ερώτων τα θαύματα
δι’ ης της προμή- * τορος αρά λυθήσεται.

Ζαλίζει τ' αγιόκλημα * και κατεβαίνω στον κήπο μου
Αδάμ επανόρθωσις * χαίρε Παρθένε Θεόνυμφε
Και θάβω τα πτώματα * των μυστικών μου νεκρών
του Άδου η νέκρωσις * χαίρε Πανάμωμε
Και τον λώρο το χρυσό * των προδομένων
το παλάτιον του μό- * νου Βασιλέως
Αστέρων τους κό * βω να πέσουν στην άβυσσο.
χαίρε θρόνε πύ- * ρινε του Παντοκράτορος.

Σκουριάζουν τα Σίδερα * και τιμωρώ τον αιώνα τους
Ρόδον το αμάραντον * χαίρε η μόνη βλαστήσασα
Εγώ που δοκίμασα * τις μυριάδες αιχμές
το μήλον το εύοσμον * χαίρε η τέξασα
Κι από γιούλια και ναρκίσ * σους το καινούριο
το οσφράδιον του πά- * ντων Βασιλέως
Μαχαίρι έτοιμά * ζω που αρμόζει στους Ήρωες.
χαίρε απειρό- * γαμε κόσμου διάσωσμα.

Γυμνώθω τα στήθη μου * και ξαπολυούνται οι άνεμοι
Αγνείας θησαύρισμα * χαίρε δι’ ης εκ του πτώματος
Κι ερείπια σαρώνουνε * και χαλασμένες ψυχές
ημών εξανέστημεν * χαίρε ηδύπνοον
Κι απ' τα νέφη τα πυκνά * της καθαρίζουν
κρίνον Δέσποινα πιστούς * ευωδιάζον

Τη γη, να φανούν * τα Λιβάδια τα Πάντερπνα!
θυμίαμα εύ - * οσμον μύρον πολύτιμον

Είναι φανερό, ότι ο Ελύτης έγραψε το "Ανοίγω τ ο στόμα μου"
πάνω στη στιχουργική δομή- πρότυπο του "Ανοίξω το στόμα μου"
του Ιωάννη του Δαμασκηνού, θέλοντας ίσως και να τιμήσει έτσι
τη μεγάλη αυτή μορφή της βυζαντινής λειτουργικής ποίησης.
Κατά τούτο συνέχισε επίσης την παράδοση του ίδιου του Δαμασκηνού
που έχοντας βαθύτατη γνώση της αρχαίας ελληνικής ποίησης (επικής,
λυρικής και δραματικής) έγραψε τα ποιήματά του χρησιμοποιώντας
κατά κύριο λόγο τα αρχαία μέτρα.
Δίνω εδώ μερικά παραδείγματα:
Ώ των υπέρ νουν του τόκου σου θαυμάτων (Δαμασκ., Κανών Θεοφανείων)
Ω προσπόλ' , ουχί δεσπότη τάδ' ως τάχος (Σοφοκλής, Οιδίπους Τύραννος 288)
Θείω καλυφθείς ο βραδύγλωσσος γνόφω (Δαμασκ., Κανών Πεντηκοστής)
Όταν δ' ο δαίμων ευροή, πεποιθέναι (Αισχύλος, Πέρσαι 601)
Άφραστον θαύμα ο εν καμίνω ρυσάμενος (Δαμασκ., Κανών Μ. Σαββάτου)
Κτήσιππ' ή μάλα τοι τόδε κάρδιον έπλετο (Ομήρου Ιλιάς, Α 14)
Βασίλης Πολύζος, 6 Ιανουαρίου 2011

Ζωγραφιά επάνω: Αιμίλιος ο Μελωδός, εικαστικό του Βασίλη Πολύζου 2005