Αναδρομές: Τα 24 Χωριά (३)

..................Τα 24 Χωριά (3)
..........Στη μνήμη του Κίτσου Μακρή

ΣΗΜΕΙΩΣΗ
Το ντοκιμαντέρ «Τα 24 Χωριά» προβλήθηκε από την εκπομπή
«Ελλάδα δεν είναι μόνο η Αθήνα» της ΕΡΤ 1 το 1985,
καθώς και τις δυο επόμενες χρονιές σε επανάληψη.

Έρευνα και κείμενο-σενάριο: Βασίλης Πολύζος
Σκηνοθεσία: Κώστας Φωτόπουλος
Δ/νση φωτογραφίας: Βαγγέλης Καραμανίδης
Μοντάζ: Κατερίνα Μαυροκεφαλίδου

Η ανάρτηση αφιερώνεται στη μνήμη
του λαογράφου Κίτσου Μακρή
που η αμέριστη συνδρομή του
και οι πολύωρες συνεντεύξεις
που μου παραχώρησε στο 1985
στο σπίτι του στο Βόλο
στάθηκαν πολύτιμες
για τη δημιουργία της ταινίας.
....................................................................

Τα 24 Χωριά (3)
του Βασίλη Πολύζου
(αποσπάσματα από το κείμενο:
συνέχεια από την προηγούμενη ανάρτηση)

Σημ.: Μέσα σε αγκύλες και με πλάγια γράμματα
παραθέτω κομμάτια από τις συνεντεύξεις
του Κίτσου Μακρή, τα οποία ακούγονταν
και στην ταινία με τη φωνή του.
Εκτός αγκυλών το δικό μου κείμενο.

Από τα μέσα του 18ου αιώνα τα «τζάκια» αρχίζουν
να ξεπέφτουν στο Πήλιο. Νέα ανερχόμενη τάξη
οι βιοτέχνες, οι έμποροι, οι πραματευτάδες.
Μεγάλα εργαστήρια κατασκευάζουν έτοιμα
παπούτσια, παντόφλες, μετάφια, δισάκια, τουρβάδες.
Στην Πορταριά, ζωνάρια, γαϊτάνια, μαντίλια,
μπρισίμια και μεσίνια.
Το πιο κερδοφόρο προϊόν των πηλιορείτικων χωριών,
είναι την εποχή αυτή το μετάξι. Είκοσι πέντε χιλιάδες
οκάδες η ετήσια παραγωγή. Πουλιέται στη Θεσσαλονίκη,
στη Χίο και στον Τύρναβο. Εξάγεται στη Γερμανία
και στη Βενετιά. Από αυτύ γίνονται τα περίφημα
ζαγοριανά μαντίλια, που συναγωνίζονται τα φημισμένα
μαντίλια της Λυών.

[Κίτσος Μακρής.
Υπάρχουν, βασικά, δύο τύποι πηλιορείτικων
χωριών: ο μονοκύτταρος και ο πολυκύτταρος.
Στην ουσία, ο πολυκύτταρος δεν είναι παρά
ένας μερισμός του μονοκύτταρου χωριού.
Υπάρχει στο κέντρο η πλατεία, όχι μόνο με την
έννοια μιας επίπεδης επιφάνειας, αλλά εκεί όπου
συγκεντρώνεται η κοινωνική, η οικονομική και
η πολιτιστική ζωή του χωριού. Εκεί υπάρχει κατά
κανόνα η κεντρική βρύση, η εκκλησία, τα καταστήματα
και -τις περισσότερες φορές- το κοινοτικό γραφείο.
Και ακτινωτά πλέον, πάντοτε βέβαια προσαρμοσμένα
στις διακυμάνσεις του εδάφους, ξεκινάνε τα καλντερίμια,
τα οποία συνδέουν τις διάφορες συνοικίες με το κέντρο.]

Πηλιορείτικες εκκλησιές.
Παναγίες των καλντεριμιών.
Μάρτυρες της πέτρας
και του καστανόξυλου που μαύρισε στον ήλιο.
Όσιοι της βουνοπλαγιάς
αγναντεύοντας το Τρίκκερι.

Κολόνες αρθρωτές με πέτρινους σπονδύλους

Κολόνες δέντρα που αναστήθηκαν σ’ αυτό το χώμα.
Ξύλινες στέγες να φωλιάζουνε τα χελιδόνια
Κάτω από τις δροσερές πλάκες του Πρόπαν
Λιθόστρωτες αυλές και νάρθηκες να παίζουν τα παιδιά.

Στις κόγχες, στα υπέρθυρα, στα τέμπλα και στους άμβωνες
Μέσα στα σκαλιστά αμπέλια του Πηλίου
Δικέφαλοι αετοί και περιστέρια
Αγγέλοι, κένταυροι και σάτυροι
Ο αρχαίος όφις και του Μάρκου το λιοντάρι.

Κι ο πηλιορείτης Παντοκράτορας
Με το στριφτό μουστάκι
Και το μελισσολόι των αγίων
Ήρθαν εδώ απ’ τα χωράφια κι από τα λιοτρίβια
Σκαρφάλωσαν στο τύμπανο του θόλου
Ακούμπησαν δεξιά ζερβά στους τοίχους
Και σκύβοντας αμίλητοι
Διαβάζουν το Ωρολόγιον το Μέγα
Και τα Μηναία της λαϊκής δημιουργίας.

Προσκυνώ, Λαέ, τα έργα των χεριών Σου
Μάστορα, δοξάζω την τέχνη Σου.

[Ντοκουμέντο:
«Εσυμφώνησα εγώ ο μαστρο-Δήμος με τους ενορίτας
του Μαχαλά να φτιάξω την εκκλησία τους.
Μεροκάματο τον άνθρωπο προς γρόσια 35 την ημέρα,
το δε μουλάρι προς γρόσια 25 την ημέρα.
Να μας δίνουν από μια οκά ρακή την ημέρα
και να κάμωσι και δύο ζειαφέτια…
Προς τούτοις και τα μουλάρια μας, όταν δεν έχει
χρείαν η εκκλησία να κάθωνται. Και από τα εντόπια
μουλάρια, αν πηγαίνουν να βοηθούν χάριν ευλαβείας,
να μην εμποδίζωνται ααπό εμάς τους μαστόρους».
(Απόσπασμα από «εργολαβικό» του πρωτομάστορα
Δήμου Ζηπανιώτη. (Δες: Κίτσου Μακρή: «Η Λαϊκή
Τέχνη του Πηλίου»), εκδ। «Μέλισσα». ]
(θα συνεχιστεί)

Αναδρομές: Τα 24 Χωριά (2)

.

..................Τα 24 Χωριά (2)
..................................Στη μνήμη του Κίτσου Μακρή

.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ
Το ντοκιμαντέρ «Τα 24 Χωριά» προβλήθηκε από την εκπομπή
«Ελλάδα δεν είναι μόνο η Αθήνα» της ΕΡΤ 1 το 1985,
καθώς και τις δυο επόμενες χρονιές σε επανάληψη.

.

Έρευνα και κείμενο-σενάριο: Βασίλης Πολύζος
Σκηνοθεσία: Κώστας Φωτόπουλος
Δ/νση φωτογραφίας: Βαγγέλης Καραμανίδης
Μοντάζ: Κατερίνα Μαυροκεφαλίδου

.

Η ανάρτηση αφιερώνεται στη μνήμη
του λαογράφου Κίτσου Μακρή

που η αμέριστη συνδρομή του
και οι πολύωρες συνεντεύξεις
που μου παραχώρησε στα 1985
στο σπίτι του στο Βόλο
στάθηκαν πολύτιμες
για τη δημιουργία της ταινίας.
………………………………………………………………….

.

Τα 24 Χωριά (2)
του Βασίλη Πολύζου
(αποσπάσματα από το κείμενο:
συνέχεια από την προηγούμενη ανάρτηση)

.

Σημ.: Μέσα σε αγκύλες και με πλάγια γράμματα
παραθέτω κομμάτια από τις συνεντεύξεις
του Κίτσου Μακρή, τα οποία ακούγονταν
και στην ταινία με τη φωνή του.
Εκτός αγκυλών το δικό μου κείμενο.

.[Κίτσος Μακρής: «Κατά τη μεσαιωνική εποχή το Πήλιο
γίνεται μοναστικό όρος, δηλαδή εκεί ιδρύονται πολλά
μοναστήρια.Γύρω από τα μοναστήρια, κατά το 16ο
αιώνα, αρχίζουν να δημιουργούνται μικροί οικισμοί
από ανθρώπους οι οποίοι δουλεύαν στα κτήματα
των μοναστηριών. Κι αυτό συμβαίνει γιατί όταν ήρθαν

οι Τούρκοι έδιωξαν τους ανθρώπους απ’ τις εύφορες
πεδιάδες του κάμπου. Οι μικροί αυτοί οικισμοί
σιγά σιγά αρχίζουν να αναπτύσσονται, αλλά παραμένουν
πάντοτε κάτω από την πολιτική και πνευματική
καθοδήγηση των μοναστηριών.΄Οταν αργότερα

- και εννοούμε στις αρχές του 17ου αιώνα – αρχίζει

να δημιουργείται η δευτερογενής παραγωγή,
τα χωριά αναπτύσσονται και τότε έχουν και πολύ
περισσότερες ανάγκες.]
.
Έρχονται τότε οι ξακουστοί μαστόροι από την Ήπειρο.
Χτίστες και πελεκάνοι απ’ την Πυρσόγιαννη.
Ταγιαδόροι από το Τούρνοβο.
Ζωγράφοι απ’ τους Χιονάδες.
Οι Ζουπανιώτες.
Χειμώνα φτάνει ο πρωτομάστορας μονάχος,

να κλείσει τη δουλειά. Να συμφωνήσει
θεμελιάτικα, ζιαφέτια, μαντιλώματα.
Κι ύστερα , από καβαλάρη ως καβαλάρη Άγιο,
απ’ τ’ Αϊ-Γιωργιού ως τ’ Αϊ-Δημήτρη,
θά ’ρθει το συνεργείο να δουλέψει.
Χτίζουν σχολειά, εκκλησιές, γεφύρια, βρύσες, σπίτια.
.
[Κίτσος Μακρής: Όταν αυτοί οι τεχνίτες έρχονται
στο Πήλιο, ήδη στον τόπο τους έχει διαμορφωθεί
αυτός ο αρχιτεκτονικός τύπος που λέγεται
βορειοελλαδίτικος. Και αυτόν εφαρμόζουν

στο σπίτι, είτε μεγάλο είναι είτε μικρό. Γιατί
δεν υπάρχει διαφορά στον αρχιτεκτονικό τύπο,
ανάμεσα στο πολύ μικρό λαϊκό σπίτι, στο κάπως
μεγαλύτερο, το λεγόμενο «νοικοκυρόσπιτο»,

και στο αρχοντικό. Η διαφορά έγκειται στο μέγεθος,

στα υλικά και στον πλούτο της διακόσμησης.
Τα πρώτα είναι εντελώς ακόσμητα, τα δεύτερα
ίσως έχουν κάτι, και τα τρίτα είναι

πλούσια διακοσμημένα με ζωγραφιές, με ξυλόγλυπτα,

με φεγγίτες, μ’ ένα σωρό άλλα πράγματα.]
.
Το πηλιορείτικο αρχοντικό είναι τρίπατο:
κατώι, μεσοπάτωμα και πάνω πάτωμα.
Το κατώι και το μεσοπάτωμα είναι χτισμένα

με πέτρα. Οι τοίχοι τους χοντροί, πολλές φορές
φτάνουν σχεδόν ένα μέτρο πάχος. Δοκάρια
από ξύλο καστανιάς, τα «χατίλια», μπαίνουν
μέσα στους τοίχους για να τους δένουν πιο γερά.
Από χοντρό ξύλο καστανιάς είναι και η εξώπορτα
του σπιτιού,που ανοίγει στο κατώι. Εκεί
αποθηκεύονται τα τρόφιμα για όλη τη χρονιά.
Λάδι, κρασί, ελιές, όσπρια.
Στο μεσοπάτωμα είναι τα χειμωνιάτικα
δωμάτια. Καθένα με το τζάκι του, με τα
μεντέρια για τον ύπνο. Τα χειμωνιάτικα έχουν
μικρά παράθυρα με τζαμιλίκια.
Η λιθοδομή δεν συνεχίζεται στον επάνω όροφο,
παρά μόνο στη βορεινή πλευρά , για να κρατάει
τη βαριά στέγη. Οι άλλοι τοίχοι είναι από τσατμά
ή μπαγδατή.
Στον επάνω όροφο, που έχει πολλά παράθυρα
και φεγγίτες, βρίσκουμε το «δοξάτο», ευρύχωρο
χολ και τους «οντάδες». Είναι οι χώροι της θερινής
διαβίωσης για την οικογένεια και ο χώρος υποδοχής,
ο «καλός οντάς». Στα πλουσιόσπιτα ο χώρος αυτός
είναι ζωγραφισμένος. Λέγεται, γι’ αυτό,
«γραμμένος οντάς».
Η στέγη είναι ξύλινη. Σκεπασμένη με πλάκες
από σχιστόλιθο, φολιδωτά τοποθετημένες. Οι στέγες
προεξέχουν 60-80 εκατοστά. Προστατεύουν έτσι
το επάνω πάτωμα από τη βροχή και ρυθμίζουν
τον ηλιασμό του σπιτιού, ανάλογα με την ώρα
της μέρας και την εποχή.
……………………………………………………………………………
(Θα συνεχιστεί)
।
Φωτογραφίες (από πάνω προς τα κάτω):
α. Άποψη της Πορταριάς, αρχές 19ου αι.
β. Βρύση στην πλατεία του Αγ. Νικολάου (Πορταριά)
από το προσωπικό μου αρχείο
γ. Σταγιάτες, η βρύση με την τούρκικη επιγραφή
από το προσωπικό μου αρχείο
δ. Μοναστήρι Αγίου Αθανασίου

Αναδρομές: Τα 24 Χωριά (ΕΡΤ 1, 1985)

..........Τα 24 Χωριά (1)
...............Στη μνήμη του Κίτσου Μακρή

ΣΗΜΕΙΩΣΗ
Το ντοκιμαντέρ «Τα 24 Χωριά» προβλήθηκε από την εκπομπή
«Ελλάδα δεν είναι μόνο η Αθήνα» της ΕΡΤ 1 το 1985,
καθώς και τις δυο επόμενες χρονιές σε επανάληψη.

.
Έρευνα και κείμενο-σενάριο: Βασίλης Πολύζος
Σκηνοθεσία: Κώστας Φωτόπουλος
Δ/νση φωτογραφίας: Βαγγέλης Καραμανίδης
Μοντάζ: Κατερίνα Μαυροκεφαλίδου

.

Το κείμενο που έγραψα για την ταινία δημοσιεύτηκε
επίσης στο περιοδικό «ΤΑ ΑΓΡΟΤΙΚΑ», τεύχος 20ό,
Απρίλης-Μάης 1985, από όπου και οι εικόνες (επάνω).
Σημειώνω, ότι οι εικόνες αυτές είναι από το βιβλίο
του Κίτσου Μακρή ΗΛαϊκή Τέχνη του Πηλίου.
.

Η ανάρτηση αφιερώνεται στη μνήμη

του λαογράφου Κίτσου Μακρή
που η αμέριστη συνδρομή του

και οι πολύωρες συνεντεύξεις
που μου παραχώρησε στο 1985
στο σπίτι του στο Βόλο
στάθηκαν πολύτιμες
για τη δημιουργία της ταινίας.
Βασίλης Πολύζος 23.1.2011

«…το Πήλιο όρος, το πολυθρύλητο εις τους ποιητές, βουνό όχι τόσο υψηλό,
μήτε κορυφούμενο κωνικώς εις ύψος, αμή εκτεταμένο κατά μάκρος, ωσάν χτένι.
Αι άκραις του είναι κατάπυκναις από δένδρα μεγάλα όλο οξειές. Παρακάτω είναι
στολισμένο και με άλλα διάφορα δένδρα, μάλιστα με μεγάλους πλατάνους και
καστανιές… Πλειο παρακάτω είναι κατάφυτο από δένδρα διάφορα, κερασιές, μηλιές,
απιδιές, δαμασκηνιές, καρυδιές, συκές, αμπέλια και άλλα, μάλιστα από συκαμινές.
Μέσα εις αυτά τα κάρπιμα και επικερδή δάση φωλεύουν 24 χωριά…»
Δανιήλ Φιλιππίδη-Γρηγορίου Κωνσταντά, ΓΕΩΓΡΦΙΑ ΝΕΩΤΕΡΙΚΗ, Βιέννη 1791.
.............................................................................................
Τα 24 Χωριά (1)
του Βασίλη Πολύζου
(αποσπάσματα από το κείμενο)

Πότε ήρθαν τα 24 χωριά να φωλέψουν μέσα σ’ αυτά τα κάρπιμα
και επικερδή δάση;
Την εποχή της Φραγκοκρατίας υπάρχει η Άνω και Κάτω Δρυανούβαινα,
η Σωτήρα, ο Λαύκος και τα Λεκόνια ή Λεχώνια.
Και ένα πλήθος μοναστήρια χτισμένα από το δωδ’εκατο αιώνα και δώθε:
η Μεταμόρφωση του Σωτήρος, η Παναγιά η Μακρυνίτισσα, η Παναγιά
η Πορταρέα, το Μοναστήρι του Αγίου Λαυρεντίου, το Μοναστήρι της Ράουσας
και πλήθος άλλα. Γύρω τους μικροί οικισμοί, τα χαμόσπιτα των ανθρώπων
που δουλεύουν στα μοναστηριακά κτήματα.

1397. Πενήντα τόσα χρόνια πριν πάρουν την Πόλη, οι Τούρκοι
έχουν πατήσει κιόλας τη Θεσσαλία. Μα θα μείνουν στον εύφορο κάμπο.
Δεν ανεβαίνουν στα βουνά. Φτάνουν στα καρπερά κτήματα του Άνω Βόλου.
Αρπάζουν τον παράδεισο των Λεχωνιών. Χτίζουν φρούρια στο Γόλο ή Βόλο.

Το Πήλιο γίνεται καταφύγιο για τους κατατρεγμένους χριστιανούς.
Διωγμένοι από το φόβο των πειρατών, κι άλλοι από την καταπίεση
των Βενετσιάνων, και τώρα από το σπαθί και το χαράτσωμα του Τούρκου,
έρχονται εδώ: από το θεσσαλικό κάμπο, από τον Αλμυρό και τη Δημητριάδα,
από τ’ Άγραφα και την Εύβοια. Συνάζονται γύρω στα μοναστήρια.

«Όταν κυριεύθη ο τόπος αυτός από την κραταιάν βασιλείαν των Τούρκων
εσυνήχθησαν και έκτισαν οσπήτια οι άνθρωποι τριγύρω της Εκκλησίας
και ολίγον ολίγον εσυγκροτήθη αρκετή πόλις…»
Βίος Οσίου Γερασίμου (Δες, Γιάννη Κορδάτου, Η Επανάσταση
της Θεσσαλομαγνησίας στο 1821).

16ος αιώνας. Γένεση των χωριών του Πηλίου
…………………………………………………………………

(Θα συνεχιστεί)

Unter den Linden

Unter den Linden

κοίταξα μέσα σου και είδα
τη δική μου έρημο
όπου νήστεψα σαράντα μερόνυχτα
εκτός χρόνου
έπειτα ήρθαν τα όνειρα
βροχή απέραντη
με χρώμα καφετί
καμιά λέξη σου δεν είχε
έναν κόκκο παραμυθιού
παρά μονάχα
μιαν αόριστη ανησυχία
κάποιος θα πάρει το κλειδί
κάτω από το χαλάκι της εξώπορτας
θ’ ανοίξει αθόρυβα
θα σύρει ως το χολ κι ως το σαλόνι
κι ως την κρεβατοκάμαρα
τη μυρουδιά των καναλιών
θα δοκιμάσει
το νερό στη μπανιέρα
κατάλληλο ούτως ειπείν
για ενόργανο έρωτα
ή για ρωμαϊκή αυτοκτονία
αν είχα σχήματα λόγου
θα ξαναγύριζα
σ’ αυτές τις καθημερινές
που συζητούσαμε
την προδιάθεση των φαντασμάτων
στα πρωινά της Κυριακής
που βγάζαμε το σκύλο βόλτα
υπό τας φιλύρας

Βασίλης Πολύζος, Unter den Linden
από το βιβλίο 12+1 μοναχικά ποιήματα
εκδ. ΕΡΙΦΥΛΗ 2005

νεοέλλην βιολιστής στην Oxford Street

νεοέλλην βιολιστής στην Oxford Street

...............................μέλος δώριον μελό
...............................εις μνήμην Μ.Μ.

όπως συνήθως
δεν ήμασταν εμείς
μα κάποιοι δανεικοί για την περίσταση
διαβάζαμε τα λόγια μας
γραμμένα σ’ αλλωνών βιβλία
σε χτεσινές εφημερίδες
σε φωτεινές οθόνες

δίπλα στις ζαρντινιέρες
με τα ξενιτεμένα τροπικά λουλούδια
καπνίζαμε νωχελικά τσιγάρα
πίναμε αφέψημα darjeeling
με γεύση λεμονιού

.
― γυμνόστηθες παρθένες
μαζεύουν τον ανθό πριν βγει ο ήλιος
είπε ο Harry

.

όπως συνήθως
κρατούσαμε τις μέρες μας ακίνητες
παρατηρώντας άγνωστους δρομείς
συνήθων αποστάσεων
να περνούν σε διώροφα λεωφορεία
και να μας γνέφουν
δείχνοντας προς το σκονισμένο πάρκο
προς τις λιμνούλες με τ’ ανόρεχτα πουλιά
προς τα παιδιά που παίζαν φούτμπολ
μ’ έναν ξεθωριασμένο μπέκαμ στη φανέλα
προς τις πωλήτριες του απομεσήμερου
με τον συνήθη πρόθυμο οργασμό
σε κόκνι ή σουαχίλι

όπως συνήθως
ώρα νεκρόδειπνου ακριβώς
όπου σήμαναν οι καμπάνες της Αγίας Mary-le-Bow
with a dead sound
μπήκε στη σάλα του ξενοδοχείου
ο πεθαμένος βιολιστής από το Μεσολόγγι
-δισέγγονος του Θανασάκη Μπαταριά
κατά μιαν εκδοχή-
χρόνια πλανόδιος στην ερημιά
έξω από τα Selfridges
με τα φτερά χαμένα
σ’ αναθυμιές και πόθους ωκεανούς
κι έπαιξε λόφους με θυμάρι και φλησκούνι
κι έπαιξε τον αμάραντο
και το μελισσοβότανο

― η μάνα του κι η θυγατέρα του
είπε ο Harry
μάζεψαν το δοξάρι του
με το στερνό του βόγγο απ’ τα νερά
πριν ξημερώσει

Βασίλης Πολύζος, νεοέλλην βιολιστής στην Oxford Street,
ένα ποίημα από το βιβλίο
μια δεύτερη ανάγνωση του ποιητή Κ* και άλλα αμφίδρομα
εκδ. ΑΠΟΠΕΙΡΑ 2008

At the Blackfriars Bridge, photo by Vassilis Polyzos 2002

St Mary-le-Bow, London (2nd photo above)

Σημείωση:
Το ποίημα θα περιληφθεί επίσης στη σχεδιαζόμενη
για έκδοση (οψέποτε) συλλογή με τίτλο
«Οι διηγήσεις του Αιμιλίου Βλόγερ»

Το Δάσος / Όνειρος

OΝΕΙΡΟΣ
..................................Στη Μαρία Ρ.

το δάσος δεν είχε μνήμη
δεν είχε τέλος
με τόσα μάτια αντίθετα
νυχτερινά όντα
ίσως αβλαβή
ίσως άρνηση
το κοίταγμά τους πορφυρίτης
κι ακουαμαρίνα
και θυμίαμα
τα νύχια τους
πριονωτός καγχασμός

ήρθε αυτός-αυτή-αυτό
με πέτρινα δάχτυλα
χωρίς μνήμη πράσινου
τόσα ψηφία στην κληρωτίδα
σ’ άσκοπη δίνη
δεν έβγαλαν ούτε μια λέξη
πέραν τριγμών

κάτι κρύβεται
κάτι κρύβεται στη μέση
κάτι κρύβεται στη μέση του λαβύρινθου
θύσανος
αίλουρος
καταπακτή

ένα κόκκινο κερί στάζει ρυθμικά
πάνω στο μάρμαρο της απόφασης
ένοχος
ένοχος
ένοχος

Βασίλης Πολύζος, Όνειρος
από τα ποιήματα προς ρωμαίους
© Βασίλης Πολύζος 2002-2003

Το Δάσος, μια ζωγραφιά του Βασίλη Πολύζου 2005

στο μπουρδέλο / υποσημείωση

υποσημείωση

καμιά γλώσσα δεν μου έδωσαν
παρά στιχηρά προσόμοια της υπακοής
πορεύου εν θλίψει
με το νι και με το σίγμα
dot your i’s and cross your t’s
και πεσών προσκυνήσεις με

μέρες του ελέους
και μέρες της αρπαγής
ανατολικά αγάλματα
με στάχτη στα μαλλιά
με τα χέρια υψωμένα προς δυσμάς
με πένθος στο μανίκι
κι άλλα πεσμένα στο χιόνι
απίστομα
με έντονη μυρουδιά κόκκινου

με μύρισαν τα φυτοφάγα
και μ’ απέρριψαν

.
κι η καμπύλη νεράιδα του βάλτου
γονυκλινής επί το έργον
μια διεκπεραίωση
συγκοινωνούντων δοχείων
σηκώνοντας πότε πότε το βλέμμα
για ένα χάδι στο λαιμό
για μια σοβαρή διείσδυση

το παιχνίδι μας αυτό
το λέγαμε γλωττίζειν

Βασίλης Πολύζος, υποσημείωση
από τα ποιήματα προς ρωμαίους
© Βασίλης Πολύζος 2002-2003
Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Μανδραγόρας, τχ. 39

στο μπουρδέλο, μια ζωγραφιά του Βασίλη Πολύζου 2004

Οδυσσέας Ελύτης και Ιωάννης Δαμασκηνóς: ένα σχόλιο στο ποίημα "Ανοίγω το στόμα μου"

Στο ποίημά του Ανοίγω το στόμα μου κι αναγαλλιάζει το πέλαγος (ΤΟ ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ, ιβ΄) ο Οδυσσέας Ελύτης ακολούθησε κατά πόδας (μετρικούς!), μέχρι και την τελευταία συλλαβή θα λέγαμε, τον Κανόνα του Ακαθίστου Ύμνου και πιο συγκεκριμένα την Ωδή Α΄ του ύμνου αυτού, που αρχίζει με τη φράση «Ανοίξω το στόμα μου και πληρωθήσεται Πνεύματος».

Να σημειωθεί ότι το ποίημα του Ελύτη αποτελείται από πέντε στροφές και δεν είναι βέβαια τυχαίο, ότι και σ’ αυτό ο ποιητής ακολούθησε την Ωδή Α΄ του Κανόνα του Ακαθίστου Ύμνου, που επίσης (όπως και οι υπόλοιπες, Γ΄ως Η΄ του Κανόνα) αποτελείται από πέντε στροφές, δηλαδή από τον οδηγό ύμνο (τον Ειρμό) και από τέσσερα Τροπάρια, που ακολουθουν με ακρίβεια τη μετρική και τη ρυθμική αγωγή του Ειρμού.

Οι Ειρμοί του Κανόνα αυτού είναι ποιήματα του Ιωάννη του Δαμασκηνού (8ος αι.) ενώ τα τροπάρια είναι έργο του Ιωσήφ του υμνογράφου (9ος αι.).

Για τη σύγκριση, παραθέτω παρακάτω εναλλάξ τους στίχους του «Ανοίγω το στόμα μου» του Ελύτη (πράσινοι χαρακτήρες) και τους στίχους του ποιήματος του Ιωάννη του Δαμασκηνού και του Ιωσήφ του υμνογράφου (κόκκινοι χρακτήρες). Η μετρική και ρυθμική ταύτιση είναι προφανής.

Στο κείμενο του Ελύτη ακολουθώ την τομή στο στίχο που έδωσε ο ίδιος ο ποιητής με αστερίσκο
στο δημοσιευμένο ποίημα ( ΤΟ ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ, εκδ. Ίκαρος).
Στο κείμενο του Ιωάννη (και του Ιωσήφ) τοποθέτησα έναν αστερίσκο στην αντίστοιχη ακριβώς συλλαβική θέση, για να είναι εύκολη η αντιπαραβολή.
Και ιδού!

Ανοίγω το στόμα μου * κι αναγαλλιάζει το πέλαγος
Ανοίξω το στόμα μου * και πληρωθήσεται Πνεύματος
Και παίρνει τα λόγια μου * στις σκοτεινές του σπηλιές
και λόγον ερεύξομαι * τη βασιλίδι Μητρί
Και στις φώκιες τις μικρές * τα ψιθυρίζει
και οφθήσομαι φαιδρώς * πανηγυρίζων
Τις νύχτες που κλαιν * των ανθρώπων τα βάσανα.
και άσω γηθό- * μενος ταύτης τα θάυματα.

Χαράζω τις φλέβες μου * και κοκκινίζουν τα όνειρα
Χριστού βίβλον έμψυχον * εσφραγισμένην σε πνεύματι
Και τσέρκουλα γίνονται * στις γειτονιές των παιδιών
ο μέγας Αρχάγγελος * Αγνή θεώμενος
Και σεντόνια στις κoπέ * λες που αγρυπνούνε
επεφώνει σοι χαίρε * χαράς δοχείον
Κρυφά για ν' ακούν * των ερώτων τα θαύματα
δι’ ης της προμή- * τορος αρά λυθήσεται.

Ζαλίζει τ' αγιόκλημα * και κατεβαίνω στον κήπο μου
Αδάμ επανόρθωσις * χαίρε Παρθένε Θεόνυμφε
Και θάβω τα πτώματα * των μυστικών μου νεκρών
του Άδου η νέκρωσις * χαίρε Πανάμωμε
Και τον λώρο το χρυσό * των προδομένων
το παλάτιον του μό- * νου Βασιλέως
Αστέρων τους κό * βω να πέσουν στην άβυσσο.
χαίρε θρόνε πύ- * ρινε του Παντοκράτορος.

Σκουριάζουν τα Σίδερα * και τιμωρώ τον αιώνα τους
Ρόδον το αμάραντον * χαίρε η μόνη βλαστήσασα
Εγώ που δοκίμασα * τις μυριάδες αιχμές
το μήλον το εύοσμον * χαίρε η τέξασα
Κι από γιούλια και ναρκίσ * σους το καινούριο
το οσφράδιον του πά- * ντων Βασιλέως
Μαχαίρι έτοιμά * ζω που αρμόζει στους Ήρωες.
χαίρε απειρό- * γαμε κόσμου διάσωσμα.

Γυμνώθω τα στήθη μου * και ξαπολυούνται οι άνεμοι
Αγνείας θησαύρισμα * χαίρε δι’ ης εκ του πτώματος
Κι ερείπια σαρώνουνε * και χαλασμένες ψυχές
ημών εξανέστημεν * χαίρε ηδύπνοον
Κι απ' τα νέφη τα πυκνά * της καθαρίζουν
κρίνον Δέσποινα πιστούς * ευωδιάζον

Τη γη, να φανούν * τα Λιβάδια τα Πάντερπνα!
θυμίαμα εύ - * οσμον μύρον πολύτιμον

Είναι φανερό, ότι ο Ελύτης έγραψε το "Ανοίγω τ ο στόμα μου"
πάνω στη στιχουργική δομή- πρότυπο του "Ανοίξω το στόμα μου"
του Ιωάννη του Δαμασκηνού, θέλοντας ίσως και να τιμήσει έτσι
τη μεγάλη αυτή μορφή της βυζαντινής λειτουργικής ποίησης.
Κατά τούτο συνέχισε επίσης την παράδοση του ίδιου του Δαμασκηνού
που έχοντας βαθύτατη γνώση της αρχαίας ελληνικής ποίησης (επικής,
λυρικής και δραματικής) έγραψε τα ποιήματά του χρησιμοποιώντας
κατά κύριο λόγο τα αρχαία μέτρα.
Δίνω εδώ μερικά παραδείγματα:
Ώ των υπέρ νουν του τόκου σου θαυμάτων (Δαμασκ., Κανών Θεοφανείων)
Ω προσπόλ' , ουχί δεσπότη τάδ' ως τάχος (Σοφοκλής, Οιδίπους Τύραννος 288)
Θείω καλυφθείς ο βραδύγλωσσος γνόφω (Δαμασκ., Κανών Πεντηκοστής)
Όταν δ' ο δαίμων ευροή, πεποιθέναι (Αισχύλος, Πέρσαι 601)
Άφραστον θαύμα ο εν καμίνω ρυσάμενος (Δαμασκ., Κανών Μ. Σαββάτου)
Κτήσιππ' ή μάλα τοι τόδε κάρδιον έπλετο (Ομήρου Ιλιάς, Α 14)
Βασίλης Πολύζος, 6 Ιανουαρίου 2011

Ζωγραφιά επάνω: Αιμίλιος ο Μελωδός, εικαστικό του Βασίλη Πολύζου 2005

Αναδρομές: Μικρή μπαλάντα για το τρενάκι του Πηλίου

Μικρή μπαλάντα για το τρενάκι του Πηλίου

[ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΜΥΘΙΟΝ
Η ταινία «Μικρή μπαλάντα για το τρενάκι του Πηλίου»
προβλήθηκε από την εκπομπή
«Ελλάδα δεν είναι μόνο η Αθήνα» της ΕΡΤ 1 το 1984.
Ξαναπροβλήθηκε από την ΕΡΤ 1 στις 21 Ιουλίου 1985
(δείτε επάνω, εικόνα Ραδιοτηλεόρασης της ΕΡΤ, τεύχος 20-26
Ιουλίου 1985 με σχετική αναφορά)

Έρευνα και σενάριο: Βασίλης Πολύζος
Σκηνοθεσία: Γιώργος Μπαλλής
Δ/νση φωτογραφίας: Βαγγέλης Καραμανίδης
Μοντάζ: Γιάννης Στεφάνου

Το κείμενο που έγραψα για την ταινία δημοσιεύτηκε
επίσης στο περιοδικό «ΤΑ ΑΓΡΟΤΙΚΑ», τεύχος 16ο, Δεκέμβρης 1984,
από όπου και οι εικόνες (επάνω).
Σημειώνω, ότι στα γυρίσματα της ταινίας πήραν ενεργό μέρος
παλαιοί σιδηροδρομικοί του Βόλου, που μάλιστα υποσχέθηκαν να οδηγούν
για ένα χρόνο το τρενάκι χωρίς καμιά αμοιβή, αν ξαναλειτουργούσε!

Λίγο μετά από τα γεγονότα αυτά, το τρενάκι του Πηλίου
κηρύχτηκε διατηρητέο από τη Μελίνα Μερκούρη.
Η ταινία αυτή ήταν μια από τις αιτίες που συνέβαλαν σ’ αυτό.

Η ανάρτηση αφιερώνεται στους συντελεστές της ταινίας,
όπου κι αν βρίσκονται σήμερα,
στους παλιούς σιδηροδρομικούς του Βόλου
και σ’ όλους εκείνους που αγάπησαν το τρενάκι του Πηλίου
και μπορουν να ταξιδεύουν με τα παιδικά τους όνειρα.
Βασίλης Πολύζος, Πρωτοχρονιά 2011]

.............................................................................................

Μικρή μπαλάντα για το τρενάκι του Πηλίου
του Βασίλη Πολύζου
(αποσπάσματα από το κείμενο)

Τούτο το πρωινό
το τρενάκι ταξιδεύει Μηλιές-Βόλο.

Φορτώσαμε απάνω του μπάλες άχυρο τις ηλιαχτίδες,
καφάσια ξέχειλα τα όνειρα,
κοφίνια τις απλές κουβέντες και τα χωρατά।

Το τρενάκι είναι έτοιμο.
Πίνει νερό για το δρόμο.
Σφυρίζει χαρούμενα
να συναχτούν στη σκεπή του τα πουλιά.

Τα πουλιά δεν πληρώνουν εισιτήριο.
Ούτε και τα παιδιά,
γαντζωμένα –χέρια πόδια-
πίσω απ’ το τελευταίο βαγόνι.

Το τρενάκι ξεκίνησε.
Μπροστά ο Ιάσονας αλαφροπόδης,
με κόκκινα σανδάλια
και τα μπρούντζα αστραφτερά στο στήθος.
Σχοινοβάτης φοβερός,
πατάει με σιγουριά στις λιγνές ράγιες.
Παίρνει με χάρη τις στροφές,
γέρνοντας ελαφρά το σώμα,
ισοροπώντας στο ένα πόδι.

Στη δύναμη Κουταλιανός.
Μπορεί να καταφέρει
ίσα με εφτά βαγόνια στον ανήφορο!
Με ελάχιστο αγκομαχητό!

Το τρενάκι ταξιδεύει.
Στις ρεματιές του γνέφουν τα πλατάνια.
Οι ελαιώνες χορεύουν στο ρυθμό του.
Ψηλά απ’ τον αραμπά του το κοιτάζει ο ήλιος
παραμερίζοντας τις μουσμουλιές.
Γατζέα – Άνω Λεχώνια – Κάτω Λεχώνια.
Οι Κήποι της Εδέμ.

Το τρενάκι ταξιδεύει.
Τραβάει κατά τη θάλασσα.
Κοντοστέκεται στους καφενέδες της Αγριάς
να παρακολουθήσει μια παρτίδα τάβλι.
Κοιτάζει απέναντι
το Τρίκερι
μια σπιθαμή πάνω απ' το πράσινο νερό.

Το τρενάκι πάει χαζεύοντας στην ακροθαλασσιά.
Περιεργάζεται τ' αχτένιστα φύκια
κι έναν αστερία που ξενέρωσε στην αμμουδιά.
Γορίτσα. Άναυρος. Εδώ έχασε ο Ιάσονας
το ένα του σανδάλι.

Φτάνοντας στο Βόλο, κοντομεσήμερο,

το τρενάκι δε μελετούσε παρά το επόμενο ταξίδι του.
Μα κουβαλούσε επάνω του παράνομο φορτίο:
μπάλες άχυρο τις ηλιαχτίδες

καφάσια ξέχειλα τα όνειρα
και τα πουλιά χωρίς να καταβάλουν
"το αντίτιμον του εισιτηρίου των".
Όπερ απαράδεκτον!

Καλοκαίρι του 1971.

Στη στάση του Αγίου Κωνσταντίνου
δίπλα στο πάρκο
το καρτέραγε η χούντα.
Και του 'κλεισε απότομα το δρόμο.
.................................................................................
Εδώ στον ίδιο χώρο
10 Ιουλίου 1888
γεννήθηκε ο Τζιόρτζιο ντε Κίρικο.
Το τρενάκι ήταν τότε μόλις τεσσάρων χρονώ.
Μεγάλωσαν παρέα με τον Τζιόρτζιο
ν’ ανεβοκατεβαίνει στα βαγονάκια του
να ψαχουλεύει τις περίτεχνες μηχανές του.

Οι μηχανές είχαν έρθει από το Βέλγιο.

Πέντε τον αριθμό:
ΙΑΣΩΝ, ΒΟΛΟΣ, ΙΩΛΚΟΣ, ΜΗΛΕΑΙ, ΤΣΑΓΚΑΡΑΔΑ.

Ο Τζιόρτζιο και το τρενάκι είχαν τον ίδιο πατέρα
Τον Ιταλό μηχανικό ντε Κίρικο.
Αργότερα ο Τζιόρτζιο θα φύγει από το Βόλο.
Θα γίνει γνωστός σ’ ολάκερο τον κόσμο.
΄Ενας από τους μεγαλύτερους ζωγράφους του αιώνα μας.
Μα η καρδιά του ταξιδεύει πάντα με το τρενάκι.
Και το χέρι του θα το αποτυπώνει –παρήγορη φιγούρα-
στο φόντο των πινάκων του:
«Η αμφιβολία του ποιητή»
«Η αναχώρηση ενός φίλου»
«Νοσταλγία του άπειρου»
«Αγαπημένος ήχος».
.............................................................................
Ξεχασμένα στον περίβολο του Σταθμού
τα μικρά βαγόνια
νιώπουν άλατα στις αρθρώσεις τους.
Καφετιά μπαλώματα φάνηκαν στις ρόδες τους
Βρήκαν ευκαιρία τ’αγριόχορτα
και σκέπασαν τις γραμμές.
Ύστερα πιάστηκαν απ’ τα χαμηλά σκαλοπάτια
κι άρχισαν να ψάχνουν τις χαραμάδες
να σκαρφαλώνουν στ’ ανοιχτά παράθυρα
να τρυπώνουν στο εσωτερικό.

Κακό πράμα η ακινησία.
Κάτι πρέπει να γίνει.

Όταν μάλιστα σκεφτείς , κύριε,
ότι αυτό το τρενάκι
το πιο μικρό του κόσμου
-πλάτος γρμμών 60 εκατοστά
του γαλλικού μέτρου-
από την πρώτη μέρα της ζωής του,
όταν πρόβαλε απαστράπτον, κομψό και ζωηρό
στην οδό Δημητριάδος
δε σταμάτησε ούτε στιγμή
για ογδόντα ολόκληρα χρόνια!
...........................................................................
Το πιο μικρό τρένο του κόσμου
-πλάτος γραμμών 60 εκατοστά,
πλάτος οχημάτων ενάμισι μέτρο-
ζητάει αποκατάσταση.
Υπόσχεται
πως δεν θα ενοχλεί την τροχαία κίνηση,
πως δεν θα προκαλεί ατυχήματα,
πως για ένα χρόνο θα το οδηγούν ανέξοδα
οι φίλοι του οι παλιοί σιδηροδρομικοί.
Θα κουβαλάει μονάχα
δεμάτια άχυρο τις ηλιαχτίδες
καφάσια ξέχειλα τα όνειρα
κοφίνια τις απλές κουβέντες
και τα χωρατά.

Εμείς βάζοντας στην καρδιά το χέρι
προσυπογράφουμε την αίτηση.

©Βασίλης Πολύζος 1984

........................................................................

Είχαμε HAPPY END???
Την άποψή σας!

Πάντως στο εξής
θα πληρώνουν και τα πουλιά εισιτήριο!
Β.Π.