Σημείωση
- σύνδεση με τα προηγούμενα
Η ταινία-ντοκιμαντέρ Θέλει Αρετήν και Τόλμην
η Ελευθερία γυρίστηκε για λογαριασμό
της εκπομπής Ελλάδα δεν είναι μόνο η Αθήνα
το φθινόπωρο του 1986 και προβλήθηκε από
την τηλεόραση της ΕΡΤ ως αφιέρωμα στην ημέρα
της Εθνικής Αντίστασης, στις 23 του Νοέμβρη 1986
(δείτε το σχετικό, αναλυτικό δημοσίευμα στη
Ραδιοτηλεόραση, τεύχος 875, 22-28 Νοεμ. 1986,
που δημοσίευσα στην πρώτη ανάρτηση του θέματος αυτού
σε τούτο το ιστολόγιο 23.11.2011).
Συντελεστές της ταινίας:
Σενάριο και σκηνοθεσία: Βασίλης Πολύζος
Κάμερες: Σ. Μιχαλόπουλος, Δ. Μπασκάκης, Π.Μαρινόπουλος
Ηχολήπτης: Α. Κολλιός
Μοντάζ: Γ. Φωτεινάκης
Μιξάζ: Γ. Ελματζόγλου
Μουσική επιμέλεια: Βασίλης Πολύζος
Εικαστικός σύμβουλος: Μάνος Στεφανίδης
Όπως σημειώνεται και στο δημοσίευμα της Ραδιοτηλεόρασης
ο πόλεμος, η κατοχή και η αντίσταση δίνονται αποκλειστικά
μέσα από το εικαστικό υλικό της εποχής, που έτσι στην πρώτη
ανάγνωσή του, λειτουργεί με τον πρωτογενή του ρόλο
καταγραφοντας τα γεγονότα, αποτυπώνοντας τη θυσία,
σαλπίζοντας τα μηνύματα του αγώνα.
Για τις ανάγκες ζωντανής τεκμηρίωσης της ταινίας κατέθεσαν
τις μαρτυρίες τους ο χαράκτης, καθηγητής της ΑΣΚΤ
Κώστας Γραμματόπουλος, ο ζωγράφος Γιώργος
Φαρσακίδης και ο γλύπτης Δημήτρης Κατσικογιάννης.
Στο δεύτερο μέρος της ταινίας, μια συνομιλία ανάμεσα
στον ζωγράφο Ασαντούρ Μπαχαριάν και στον ιστορικό τέχνης
Μάνο Στεφανίδη, τότε επιμελητή της Εθνικής Πινακοθήκης
(η οποία αποτελεί και το περιεχόμενο της παρούσας
ανάρτησης, μαζί με ένα επιλογικό σχόλιο του Κώστα
Γραμματόπουλου) ανιχνεύει το σημερινό τρόπο ανάγνωσης
της αντιστασιακής τέχνης.
Προηγούμενες αναρτήσεις εδώ:
23.11.2011, 3.12.2011, 12.12.2011, 18.12.2011, 8.1.2012
3.3.2012
Βασίλης Πολύζος, 28 Ιουνίου
2012
Συνέχεια
Μάνος Στεφανίδης:
Κύριε Μπαχαριάν, και έχετε ζήσει την εποχή και έχετε
προσφέρει, έχετε τη δική σας συμμετοχή, αλλά και ύστερα
θά ‘λεγα σαν θεωρητικός της εικαστικής προσφοράς κατά
τη διάρκεια της αντίστασης, έχετε συλλέξει υλικό, έχετε κάνει
εκθέσεις και πρόσφατα μια πολύ σοβαρή έκδοση, που
καταθέτει τρόπον τινα το υλικό αυτό. Και συνάμα επιτρέπει
σ’ εμάς τους νεότερους και να το μελετήσουμε, αλλά και
να το αξιολογήσουμε. Εγώ θα ’θελα να μείνω στο εξής πολύ
σημαντικό στοιχείο: ότι δηλαδή η Αντίσταση στους Έλληνες
εικαστικούς είναι ένα γεγονός απόλυτο. Καθοριστικό.
Δηλαδή, συμμετέχουν όλοι, με ελάχιστες, μοναδιαίες
εξαιρέσεις, κάτι που δεν συνέβη σε άλλες χώρες την ίδια
αυτή κρίσιμη περίοδο του πολέμου. Πού το αποδίδετε αυτό;
Ασαντούρ Μπαχαριάν:
Το θέμα είναι πάρα πολύ πλούσιο και πάρα πολύ δύσκολο.
Δεν ξέρω πώς να το προσεγγίσω. Σαν αγωνιστής, σαν καλλιτέχνης,
ή σαν απλός Έλληνας που έζησε μερικά γεγονότα.
Μιλώντας για την αντίσταση, πρέπει να διευκρινίσουμε τι
λέμε εμείς οι αντιστασιακοί. Αντίσταση, λέμε ότι είναι όποιος
πήρε ένα τουφέκι να πολεμήσει τον εχθρό, το φασίστα, τον
κατακτητή είναι αντιστασιακός, ανεξάρτητα σε ποια
αντιστασιακή οργάνωση ανήκει. Μ’ αυτή την έννοια πρέπει
να διευκρινίσω, ότι ο Γοργοπόταμος - και έχει καθοριστεί
σαν ημέρα εθνικής εορτής- συμβολίζει ακριβώς αυτή τη
συγκεκριμένηεποχή, αυτή την τάση, όλοι οι Έλληνες
μονιασμένοι, οι ανταρτικές, οι αντιστασιακές οργανώσεις
συνυπάρχουν, συνεργάζονται, ταυτόχρονα, μαζί,
γι αυτή τη μεγάλη αντιστασιακή πράξη, η οποία χαρακτηρίζει
και συμβολίζει αυτό που λέμε Εθνική Αντίσταση.
Τώρα, το πρόβλημα, η συμμετοχή των καλλιτεχνών σ’ αυτό
που λέμε Πόλεμος, Κατοχή και Αντίσταση, δεν είναι τόσο απλό.
Υπάρχουν καλλιτέχνες οι οποίοι άμεσα συμμετείχαν στην
Αντίσταση, πήραν το ντουφέκι, ανέβηκαν στο βουνό, ή
τραυματίστηκαν ή σκοτώθηκαν στα οδοφράγματα ή στα
πεζοδρόμια, που δεν έχουν αφήσει αντιστασιακό εικαστικό
έργο.
Στεφανίδης: Λίγα ονόματα, θα μας λέγατε;
Μπαχαριάν: Ναι. Δηλαδή, δεν μπορώ, ας πούμε, να ξεχάσω
με κανέναν τρόπο τον Ιάσονα το Μολφέση, ο οποίος τότε
ήταν καθηγητής μας στη Σχολή Καλών Τεχνών κι άμα ψάξεις
να βρεις –έψαξα για το βιβλίο- ένα αντιστασιακό έργο δεν
βρίσκω, αλλά αυτό δε σημαίνει...
Στεφανίδης: το Βαρκιτζή να μην ξεχάσουμε... το Μέμο
το Μακρή...
Μάνος Στεφανίδης:
Κύριε Μπαχαριάν, και έχετε ζήσει την εποχή και έχετε
προσφέρει, έχετε τη δική σας συμμετοχή, αλλά και ύστερα
θά ‘λεγα σαν θεωρητικός της εικαστικής προσφοράς κατά
τη διάρκεια της αντίστασης, έχετε συλλέξει υλικό, έχετε κάνει
εκθέσεις και πρόσφατα μια πολύ σοβαρή έκδοση, που
καταθέτει τρόπον τινα το υλικό αυτό. Και συνάμα επιτρέπει
σ’ εμάς τους νεότερους και να το μελετήσουμε, αλλά και
να το αξιολογήσουμε. Εγώ θα ’θελα να μείνω στο εξής πολύ
σημαντικό στοιχείο: ότι δηλαδή η Αντίσταση στους Έλληνες
εικαστικούς είναι ένα γεγονός απόλυτο. Καθοριστικό.
Δηλαδή, συμμετέχουν όλοι, με ελάχιστες, μοναδιαίες
εξαιρέσεις, κάτι που δεν συνέβη σε άλλες χώρες την ίδια
αυτή κρίσιμη περίοδο του πολέμου. Πού το αποδίδετε αυτό;
Ασαντούρ Μπαχαριάν:
Το θέμα είναι πάρα πολύ πλούσιο και πάρα πολύ δύσκολο.
Δεν ξέρω πώς να το προσεγγίσω. Σαν αγωνιστής, σαν καλλιτέχνης,
ή σαν απλός Έλληνας που έζησε μερικά γεγονότα.
Μιλώντας για την αντίσταση, πρέπει να διευκρινίσουμε τι
λέμε εμείς οι αντιστασιακοί. Αντίσταση, λέμε ότι είναι όποιος
πήρε ένα τουφέκι να πολεμήσει τον εχθρό, το φασίστα, τον
κατακτητή είναι αντιστασιακός, ανεξάρτητα σε ποια
αντιστασιακή οργάνωση ανήκει. Μ’ αυτή την έννοια πρέπει
να διευκρινίσω, ότι ο Γοργοπόταμος - και έχει καθοριστεί
σαν ημέρα εθνικής εορτής- συμβολίζει ακριβώς αυτή τη
συγκεκριμένηεποχή, αυτή την τάση, όλοι οι Έλληνες
μονιασμένοι, οι ανταρτικές, οι αντιστασιακές οργανώσεις
συνυπάρχουν, συνεργάζονται, ταυτόχρονα, μαζί,
γι αυτή τη μεγάλη αντιστασιακή πράξη, η οποία χαρακτηρίζει
και συμβολίζει αυτό που λέμε Εθνική Αντίσταση.
Τώρα, το πρόβλημα, η συμμετοχή των καλλιτεχνών σ’ αυτό
που λέμε Πόλεμος, Κατοχή και Αντίσταση, δεν είναι τόσο απλό.
Υπάρχουν καλλιτέχνες οι οποίοι άμεσα συμμετείχαν στην
Αντίσταση, πήραν το ντουφέκι, ανέβηκαν στο βουνό, ή
τραυματίστηκαν ή σκοτώθηκαν στα οδοφράγματα ή στα
πεζοδρόμια, που δεν έχουν αφήσει αντιστασιακό εικαστικό
έργο.
Στεφανίδης: Λίγα ονόματα, θα μας λέγατε;
Μπαχαριάν: Ναι. Δηλαδή, δεν μπορώ, ας πούμε, να ξεχάσω
με κανέναν τρόπο τον Ιάσονα το Μολφέση, ο οποίος τότε
ήταν καθηγητής μας στη Σχολή Καλών Τεχνών κι άμα ψάξεις
να βρεις –έψαξα για το βιβλίο- ένα αντιστασιακό έργο δεν
βρίσκω, αλλά αυτό δε σημαίνει...
Στεφανίδης: το Βαρκιτζή να μην ξεχάσουμε... το Μέμο
το Μακρή...
Μπαχαριάν: ...τον Ευθυμιάδη, ο οποίος έχει σκοτωθεί σε μάχη
και δεν τον ξέρει κανένας. Αγωνιστής. Και υπάρχει και η άλλη
κατηγορία, των αντιστασιακών που με εικαστικό έργο
συμβάλλουν σ΄αυτό που λέμε αντίσταση κατά του φασισμού,
της δικτατορίας, των κατακτητών και λοιπά. Είναι δυο
κατηγορίες.
Υπάρχει και μια τρίτη κατηγορία, αυτή που λέμε η νεότερη
γενιά που ενώ δεν έχουν εμπειρία, δεν έχουν συμμετοχή,
ήταν μικρά παιδιά, αλλά το ίδιο το θέμα τους συγκινεί, τους
ενθουσιάζει, και –πολύ αργότερα- δουλεύουν αντιστασιακά
θέματα.
Ά, μιλώντας για το εικαστικό έργο για την περίοδο αυτή,
κάπου γίνεται –κι από τα πράγματα βγαίνει- μια ταύτιση
μόνον με τη χαρακτική. Υπάρχει και ένα άλλο εικαστικό έργο
το οποίο δεν ήταν εύκολο ούτε να διασωθεί, ούτε να φυλαχτεί...
...ούτε
και να επαναληφθεί, να ξαναγίνει, ήταν μοναδικά έργα.
Δηλαδή, μ’ αυτή την έννοια, η δουλειά που έκανε ο Φέρτης,
ο Γιολδάσης, ο Κορωναίος απάνω στην Ελεύθερη Ελλάδα
πανό ζωγραφισμένα, είτε τοιχογραφίες, τέτοια πράγματα.
Ή, δεν μπορώ να ξεχάσω, ας πούμε, τα πανό που ζωγραφίζαμε
και πηγαίναμε τότε στα ηλεκτρικά καλώδια μ’ ένα ξύλο απάνω,
με σπάγκο, πετάγαμε το σπάγκο με την πέτρα από τη μια μεριά,
από την άλλη τραβάγαμε το σπάγκο, σηκωνόταν το πανό ψηλά,
κοβόντανε και την άλλη μέρα έπρεπε να ρθει η πυροσβεστική
με σκάλες και τα λοιπά, να τα κατεβάσουνε. Υπάρχουν λοιπόν
τέτοια εικαστικά έργα. Ή αυτά που γινόντουσαν πάνω στους
τοίχους ...
Δηλαδή, μ’ αυτή την έννοια, η δουλειά που έκανε ο Φέρτης,
ο Γιολδάσης, ο Κορωναίος απάνω στην Ελεύθερη Ελλάδα
πανό ζωγραφισμένα, είτε τοιχογραφίες, τέτοια πράγματα.
Ή, δεν μπορώ να ξεχάσω, ας πούμε, τα πανό που ζωγραφίζαμε
και πηγαίναμε τότε στα ηλεκτρικά καλώδια μ’ ένα ξύλο απάνω,
με σπάγκο, πετάγαμε το σπάγκο με την πέτρα από τη μια μεριά,
από την άλλη τραβάγαμε το σπάγκο, σηκωνόταν το πανό ψηλά,
κοβόντανε και την άλλη μέρα έπρεπε να ρθει η πυροσβεστική
με σκάλες και τα λοιπά, να τα κατεβάσουνε. Υπάρχουν λοιπόν
τέτοια εικαστικά έργα. Ή αυτά που γινόντουσαν πάνω στους
τοίχους ...
Στεφανίδης: ...τοιχογραφίες...
Μπαχαριάν: ...τοιχογραφίες.
Κάποιοι καλλιτέχνες είχαν την ικανότητα και στις πιο τραγικές
στιγμές να διατηρήσουν, ας πούμε...
Στεφανίδης: ...το χαμόγελο.
Μπαχαριάν: ...το χαμόγελο. Την ανθρωπιά. Μια στάση. Και
κάποιοι άλλοι καλλιτέχνες οι οποίοι πραγματικά μπορέσανε
με το πηγούνι το τεντωμένο, το μπράτσο, τη γροθιά σφιγμένη,
με την παντιέρα ας πούμε, να διεγείρουν, να ενθουσιάσουν,
να ξεσηκώσουν τον κόσμο για εξέγερση, για επανάσταση,
για απελευθερωτικό αγώνα.
Στεφανίδης:
Εδώ θα ’θελα να σας κάνω μια παρέμβαση, γιατί
ξεχάσαμε και τη γλυπτική που εκείνη την εποχή, βέβαια, τα
μέσα είναι πενιχρά, ακείται όμως έστω με αυτά τα πενιχρά
μέσα. Δηλαδή δεν είναι τυχαίο, ότι ο Καπράλος στο χωριό του
κάνει τη μακέτα...
Μπαχαριάν: Μπορούμε να ξεχάσουμε τον Απάρτη,
το Ζογγολόπουλο, το Λουκόπουλο;
Εδώ, αν θέλουμε, να κάνουμε και μια διάκριση. Ένας ποιητής,
ένας λογοτέχνης μ’ ένα μολύβι κι ένα τετράδιο μπορούσε να
συγκρατήσει ολόκληρο έργο. Ένας ζωγράφος, ή ένας γλύπτης
πολύ περισσότερο, που θέλει όγκο, που θέλει χώρο, ήταν
αδύνατον και πρέπει να πούμε, ότι εαν δε βγήκε ποτέ μεγάλο
έργο εικαστικό, αντάξιο ας πούμε του αγώνα του λαού, αυτό
οφείλεται και στις συνθήκες που επακολούθησαν.
Στεφανίδης: Στα πενιχρά μέσα.
Μπαχαριάν: Όχι, όχι. Και στις συνθήκες. Δηλαδή, υπήρξαν
αγωνιστές οι οποίοι ήταν υποχρεωμένοι να κρύψουν ότι είχαν
συμμετοχή στην αντίσταση, διότι υπήρχε ο διωγμός. Μ’ αυτή
την έννοια, το εικαστικό έργο δεν είναι εύκολο να κρυφτεί.
Πήγαινε κατευθείαν στην καταστροφή. Πήγαινε κατευθείαν
στην εξαφάνιση. Δηλαδή εδώ δεν έγινε κάποια στιγμή αυτό
που λέμε δικαίωση, οπότε άνθρωποι που είχαν άμεση συμμετοχή
κρυβόντουσαν ότι ήταν αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης.
Στεφανίδης: Και είχαν και έργο.
Μπαχαριάν: Και είχαν και έργο. Και καταστράφηκαν και από
τους ίδιους. Κρύφτηκαν. Σφάχτηκαν.
Στεφανίδης: Να ποια είναι η καινούργια άποψη, η καινούργια
οπτική αυτών των νεότερων, για τους οποίους μιλήσαμε
προηγουμένως, οι οποίοι επιστρέφουν στην εποχή. Δεν είναι
μόνο η συναισθηματική, αλλά είναι περισσότερο μια κριτική
διάθεση. Βλέπουνε την περίοδο της Αντίστασης σε συνάφεια με
την περίοδο της δικτατορίας. Δηλαδή βρίσκουν κοινά στοιχεία.
Η κατοχή η εχθρική και μετά η δικτατορία των Απριλιανών.
Και από την άλλη πλευρά, με μια κοινωνιολογική κριτική
ανάλυση βρίσκουν ότι όλες, αν θέλετε, οι νεοπλασίες
του νεότερού μας βίου, της νεότερης Ελλάδας έχουν την
αφετηρία τους εκεί, σ’ αυτή την κρίσιμη περίοδο και τελικά
στην αδικαίωτη αντίσταση που έχει διχάσει τον Ελληνισμό και
που κάνει αυτούς που λέτε τους πάρα πολύ σημαντικούς να
κρύβονται ή ακόμη και να ντρέπονται για τη συμμετοχή τους.
Μπαχαριάν: Αυτό ήταν παλαιότερα. Ξέρετε, με την ευκαιρία
αυτή ήθελα να τονίσω κάτι. Όσοι παλιοί φίλοι, συναγωνιστές
με ακούνε και που είναι σκόρπιοι σ’ όλα τα χωριά και στις
πόλεις, ας πούμε, της Ελλάδας, νομίζω ότι κάπου εμείς, η δική
μας γενιά θα πρέπει σιγά σιγά ν’ αποσυρθούν και ν’ αφήσουν
τους νεότερους, τους ιστορικούς και τα λοιπά, σωστά να
μελετήσουν όλο αυτό το θέμα.
Εμείς είμαστε φορτισμένοι συναισθηματικά, περνάν τα δικά
μας υποκειμενικά...
ξεχάσαμε και τη γλυπτική που εκείνη την εποχή, βέβαια, τα
μέσα είναι πενιχρά, ακείται όμως έστω με αυτά τα πενιχρά
μέσα. Δηλαδή δεν είναι τυχαίο, ότι ο Καπράλος στο χωριό του
κάνει τη μακέτα...
Μπαχαριάν: Μπορούμε να ξεχάσουμε τον Απάρτη,
το Ζογγολόπουλο, το Λουκόπουλο;
Εδώ, αν θέλουμε, να κάνουμε και μια διάκριση. Ένας ποιητής,
ένας λογοτέχνης μ’ ένα μολύβι κι ένα τετράδιο μπορούσε να
συγκρατήσει ολόκληρο έργο. Ένας ζωγράφος, ή ένας γλύπτης
πολύ περισσότερο, που θέλει όγκο, που θέλει χώρο, ήταν
αδύνατον και πρέπει να πούμε, ότι εαν δε βγήκε ποτέ μεγάλο
έργο εικαστικό, αντάξιο ας πούμε του αγώνα του λαού, αυτό
οφείλεται και στις συνθήκες που επακολούθησαν.
Στεφανίδης: Στα πενιχρά μέσα.
Μπαχαριάν: Όχι, όχι. Και στις συνθήκες. Δηλαδή, υπήρξαν
αγωνιστές οι οποίοι ήταν υποχρεωμένοι να κρύψουν ότι είχαν
συμμετοχή στην αντίσταση, διότι υπήρχε ο διωγμός. Μ’ αυτή
την έννοια, το εικαστικό έργο δεν είναι εύκολο να κρυφτεί.
Πήγαινε κατευθείαν στην καταστροφή. Πήγαινε κατευθείαν
στην εξαφάνιση. Δηλαδή εδώ δεν έγινε κάποια στιγμή αυτό
που λέμε δικαίωση, οπότε άνθρωποι που είχαν άμεση συμμετοχή
κρυβόντουσαν ότι ήταν αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης.
Στεφανίδης: Και είχαν και έργο.
Μπαχαριάν: Και είχαν και έργο. Και καταστράφηκαν και από
τους ίδιους. Κρύφτηκαν. Σφάχτηκαν.
Στεφανίδης: Να ποια είναι η καινούργια άποψη, η καινούργια
οπτική αυτών των νεότερων, για τους οποίους μιλήσαμε
προηγουμένως, οι οποίοι επιστρέφουν στην εποχή. Δεν είναι
μόνο η συναισθηματική, αλλά είναι περισσότερο μια κριτική
διάθεση. Βλέπουνε την περίοδο της Αντίστασης σε συνάφεια με
την περίοδο της δικτατορίας. Δηλαδή βρίσκουν κοινά στοιχεία.
Η κατοχή η εχθρική και μετά η δικτατορία των Απριλιανών.
Και από την άλλη πλευρά, με μια κοινωνιολογική κριτική
ανάλυση βρίσκουν ότι όλες, αν θέλετε, οι νεοπλασίες
του νεότερού μας βίου, της νεότερης Ελλάδας έχουν την
αφετηρία τους εκεί, σ’ αυτή την κρίσιμη περίοδο και τελικά
στην αδικαίωτη αντίσταση που έχει διχάσει τον Ελληνισμό και
που κάνει αυτούς που λέτε τους πάρα πολύ σημαντικούς να
κρύβονται ή ακόμη και να ντρέπονται για τη συμμετοχή τους.
Μπαχαριάν: Αυτό ήταν παλαιότερα. Ξέρετε, με την ευκαιρία
αυτή ήθελα να τονίσω κάτι. Όσοι παλιοί φίλοι, συναγωνιστές
με ακούνε και που είναι σκόρπιοι σ’ όλα τα χωριά και στις
πόλεις, ας πούμε, της Ελλάδας, νομίζω ότι κάπου εμείς, η δική
μας γενιά θα πρέπει σιγά σιγά ν’ αποσυρθούν και ν’ αφήσουν
τους νεότερους, τους ιστορικούς και τα λοιπά, σωστά να
μελετήσουν όλο αυτό το θέμα.
Εμείς είμαστε φορτισμένοι συναισθηματικά, περνάν τα δικά
μας υποκειμενικά...
...Δηλαδή, εγώ δεν μπορώ να ξεχάσω όταν
ο Κώστας απ’ την Κοκκινιά μου έλεγε, Μπαχαριάν, το πρώτο
κορίτσι που θα το φιλήσεις, θα είναι για μένα, αν εκτελεστώ.
Είμαστε τόσο φορτισμένοι...
...Λοιπόν,
τι ήθελα να πω.
Κινδυνεύουμε αυτή τη στιγμή, σ’ όλη την Ελλάδα να στηθούν
κακότεχνα μνημεία για την Εθνική Αντίσταση. Ντε και καλά,
θέλουν ένα άγαλμα με φυσεκλίκια.
Στεφανίδης: Πολύ σημαντικό αυτό που θίγετε. Πάρα πολύ
σημαντικό.
Μπαχαριάν: Επειδή ένα μνημείο δεν αφορά μόνο μια
συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, αλλά καί ταυτόχρονα κάνεικαι μια αισθητική αγωγή στο κοινό.
Κινδυνεύουμε αυτή τη στιγμή, σ’ όλη την Ελλάδα να στηθούν
κακότεχνα μνημεία για την Εθνική Αντίσταση. Ντε και καλά,
θέλουν ένα άγαλμα με φυσεκλίκια.
Στεφανίδης: Πολύ σημαντικό αυτό που θίγετε. Πάρα πολύ
σημαντικό.
Μπαχαριάν: Επειδή ένα μνημείο δεν αφορά μόνο μια
συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, αλλά καί ταυτόχρονα κάνεικαι μια αισθητική αγωγή στο κοινό.
Στεφανίδης: Διαχρονικά.
Μπαχαριάν: Διαχρονικά. Θα πρέπει κάπου να αφήσουμε εμείς,
οι αντιστασιακές οργανώσεις, οι φίλοι και οι συναγωνιστές
της γενιάς μου, οι νεότεροι να το αντιμετωπίσουν με μια
νηφαλιότητα, ώστε αυτά τα μνημεία που θα στηθούν να μη
ντρεπόμαστε γι’ αυτά. Γι’ αυτό, νομίζω, ότι κάπου εσείς οι
νεότεροι ιστορικοί της τέχνης, διαθέστε λιγάκι περισσότερο
χρόνο.
Εμείς κάναμε μια προσπάθεια,την ενωμένη Εθνική Αντίσταση,
συγκεντρώσαμε αυτό το υλικό για το βιβλίο που λέει
Εικαστικές Μαρτυρίες, ώστε και σαν πνεύμα και σαν κλίμα
να δώσουμε ότι η δουλειά αυτή δεν προέρχεται ντε και καλά
από μια πολιτική παράταξη. Εδώ μέσα υπάρχει συμμετοχή.
Ας πούμε, ο Ουμβέρτος Αργυρός μ’ αυτό τον ιμπρεσιονισμό του
έχει δουλέψει και με καλά αποτελέσματα όλο αυτό το έπος
της Αλβανίας, ή ο Αλεξανδράκης και τόσοι άλλοι...
Στεφανίδης: ...ο Πολυκανδριώτης. Βέβαια.
Μπαχαριάν: ...και τόσοι άλλοι. Εδώ, ας πούμε, τα σχέδια
του Πολυκανδριώτη είναι συγκλονιστικά, του Αντώνη του Κανά
είναι συγκλονιστικά εδώ. Δηλαδή κάπου και οι πολιτικές
παρατάξεις φέρνουν μια κάποια ευθύνη.
Δηλαδή, είπαμε ο Μπαχαριάν είναι δικός μας, προβάλλουμε,
ο...δε θέλω να πω άλλα ονόματα. Έτσι μερικοί αγνοήθηκαν.
Αυτό είναι το ουσιαστικό πρόβλημα που κάπου πρέπει να
μπουν πια με ηρεμία, με ψυχραιμία τα πράγματα στη θέση
τους. Είναι τραγικό, ότι υπάρχουν ακόμα καλλιτέχνες που
ζούνε, έχουμε τις μαρτυρίες τους και υπάρχουν σχέδια που
ακόμη δεν μπορούμε να εξακριβώσουμε τίνος είναι.
Σαν Επίλογος
Κώστας Γραμματόπουλος: Δεν ξέρω αν είναι δικαιωμένη εικαστικά
η δημιουργία αυτή κατά τον χρόνο της Αντίστασης. Αλλά
ήταν πάρα πολύ δύσκολο, νομίζω, να γίνει κάτι και να
ξεπεράσει τα όρια της πληροφόρησης και των συνθημάτων
τα οποία έπρεπε να δοθούν στο λαό για την αντίσταση γενικά.
Η σημασία την οποία, νομίζω, έδιναν οι καλλιτέχνες εκείνη
την εποχή ήτανε αυτά τα πράγματα: να πληροφορήσουν το
λαό, να του παρουσιάσουνε, όσο μπορούσανε, πιο γρήγορα,
με δύσκολες συνθήκες, τα εγκλήματα τα οποία γινότανε, τι
πρέπει να κάνουνε, πώς πρέπει να αντισταθούνε. Αυτό ήταν
το πρωτεύον το οποίο έπρεπε να επιδιώξουν οι καλλιτέχνες,
με τα πολύ πρόχειρα αυτά και γρήγορα καμωμένα έργα τους.
Και τα οποία βέβαια θα τα παίρνανε τα παιδιά, να πάνε να
τα τοιχοκολλήσουνε με θυσίες, με τη ζωή τους να κινδυνεύει
και όλα αυτά τα πράγματα.
Κώστας Γραμματόπουλος: Δεν ξέρω αν είναι δικαιωμένη εικαστικά
η δημιουργία αυτή κατά τον χρόνο της Αντίστασης. Αλλά
ήταν πάρα πολύ δύσκολο, νομίζω, να γίνει κάτι και να
ξεπεράσει τα όρια της πληροφόρησης και των συνθημάτων
τα οποία έπρεπε να δοθούν στο λαό για την αντίσταση γενικά.
Η σημασία την οποία, νομίζω, έδιναν οι καλλιτέχνες εκείνη
την εποχή ήτανε αυτά τα πράγματα: να πληροφορήσουν το
λαό, να του παρουσιάσουνε, όσο μπορούσανε, πιο γρήγορα,
με δύσκολες συνθήκες, τα εγκλήματα τα οποία γινότανε, τι
πρέπει να κάνουνε, πώς πρέπει να αντισταθούνε. Αυτό ήταν
το πρωτεύον το οποίο έπρεπε να επιδιώξουν οι καλλιτέχνες,
με τα πολύ πρόχειρα αυτά και γρήγορα καμωμένα έργα τους.
Και τα οποία βέβαια θα τα παίρνανε τα παιδιά, να πάνε να
τα τοιχοκολλήσουνε με θυσίες, με τη ζωή τους να κινδυνεύει
και όλα αυτά τα πράγματα.
Σημείωση
Εικόνες (από επάνω προς τα κάτω):
1. Θανάσης Απάρτης, "Δεσμώτης", Μνημείο κρατουμένων
του κολαστηρίου της Γκεστάπο στην οδό Μέρλιν2. Ηλίας Φέρτης, Λάδι, ιδιωτική συλλογή
3. Γιώργος Βακιρτζής, Σχέδιο από σημειώσεις της κατοχής4. Από παράνομα έντυπα της «Εθνικής Αλληλεγγύης»
5. Δημήτρης Γιολδάσης, «Ανατιναγμένη γέφυρα της Λάρισας»,
χαλκογραφία6. Χαρακτικό από παράνομο έντυπο
7. Αντώνης Πολυκανδριώτης, «Εκτέλεση στο εσωτερικό
της φυλακής Καλλιθέας», μελάνι, ιδιωτική συλλογή
8. Αντώνης Κανάς, «Συνοικισμός Σφαγεία», ιδιωτική συλλογή
9. Βλάσης Κανιάρης, από τη σειρά «Τιμής ένεκεν στους τοίχους
της Αθήνας, 1941-19...»
10. Τάσσος, «Η απελευθέρωση της Αθήνας», έγχρωμη ξυλογραφία
Εικόνες (από επάνω προς τα κάτω):
1. Θανάσης Απάρτης, "Δεσμώτης", Μνημείο κρατουμένων
του κολαστηρίου της Γκεστάπο στην οδό Μέρλιν2. Ηλίας Φέρτης, Λάδι, ιδιωτική συλλογή
3. Γιώργος Βακιρτζής, Σχέδιο από σημειώσεις της κατοχής4. Από παράνομα έντυπα της «Εθνικής Αλληλεγγύης»
5. Δημήτρης Γιολδάσης, «Ανατιναγμένη γέφυρα της Λάρισας»,
χαλκογραφία6. Χαρακτικό από παράνομο έντυπο
7. Αντώνης Πολυκανδριώτης, «Εκτέλεση στο εσωτερικό
της φυλακής Καλλιθέας», μελάνι, ιδιωτική συλλογή
8. Αντώνης Κανάς, «Συνοικισμός Σφαγεία», ιδιωτική συλλογή
9. Βλάσης Κανιάρης, από τη σειρά «Τιμής ένεκεν στους τοίχους
της Αθήνας, 1941-19...»
10. Τάσσος, «Η απελευθέρωση της Αθήνας», έγχρωμη ξυλογραφία
Οι εικόνες αυτές μαζί με πλήθος άλλες είναι μέρος
του εικαστικού υλικού που χρησιμοποίησα στα πλάνα
της ταινίας Θέλει Αρετήν και Τόλμην η Ελευθερία.
Πηγή: Το Λεύκωμα Εικαστικές Μαρτυρίες των Ασαντούρ
Μπαχαριάν και Πέτρου Ανταίου που εκδόθηκε από το
Υπουργείο Πολιτισμού το 1986.
Β.Π. 28.6.2012
